ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

علاقه مندان و محققان به وقایع این نبرد عظیم است که هر جلد آن به یکی از عملیات های اصلی جمهوری اسلامی علیه متجاوزان اختصاص دارد و به صورت نسبتا خلاصه و جمع بندی شده تهیه می شود و شامل شناسنامه ی عملیات، اوضاع سیاسی و نظامی در آستانه عملیات، طرح ریزی و اجرای عملیات، نتایج و بازتاب های آن می باشد.

یادآور می شود به دلیل پیوستگی عملیات کربلای 5 با عملیات تکمیلی کربلای 5 و عملیات کربلای 8، شرح مختصری از این دو عملیات نیز در این کتاب ارائه شده است.

این کتاب با کوشش حمیدرضا فراهانی و مهدی خداوردی خان با استفاده از اسناد نظامی منتشر نشده ی مرکز، منابع سیاسی و کتاب های منتشر شده ی مرکز مطالعات از جمله کتاب «نبرد در شرق بصره» نوشته محمد درودیان و با نظارت مهدی انصاری تهیه شده است ویرایش کتاب را احمد نصرتی به عهده داشته و در آماده سازی آن مریم افراسیاب (حروف چینی)، حسین مجیدی و هادی کریم دهنوی (نمونه خوانی) و سیدحسین امجد (صفحه آرایی و طراحی جلد همکاری کرده اند.

امید است این کوشش ناچیز مورد رضای حضرت حق جل و علا و موجب ادای گوشه ای از حق شهیدان، جانبازان و رزمندگان این نبرد عظیم و مقتدایشان حضرت امام خمینی شود و جویندگان حقایق این واقعه بزرگ از آن بهره مند شوند.

مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ

1383

ص: 9

ص: 10

توان موجود در جبهه شلمچه (پس از عملیات کربلای 4) و ضرورت های نظامی، سیاسی و اجتماعی برای انجام یک عملیات موفق، موجب شد درباره عملیات بعدی خیلی سریع تصمیم گیری شود.

از سوی دیگر، مشخصه ی حاکم بر جنگ در هفتمین سال، سرعت تحولات، پیچیدگی و گسترش دامنه آن بود. این وضعیت به منزله آغاز شمارش معکوس برای پایان جنگ ارزیابی می شد. به عبارت دیگر، با تنوع، شدت و سرعت وقوع رخدادهای جنگ تدریجا ظرفیت های لازم برای تداوم جنگ، رو به اتمام بود و برخی از تحلیل گران پیش بینی می کردند که زمان خاتمه یافتن جنگ فرارسیده است. وضعیت جدید در جنگ، با تغییر توازن به سود ایران پس از فتح فاو و توانایی ایران در حفظ آن و متقابلا ناتوانی عراق برای بازپس گیری فاو آغاز شد. آقای هاشمی با توجه به همین وضعیت در جمع فرماندهان و مسئولان سپاه گفت:

«در محاسباتی که تاکنون شده، به نظر ما هیچ شرایطی بهتر از اینکه تسریع کنیم در پیشبرد کار جنگ به چشم نمی خورد... وضع عمومی کشور و شرایط اقتصادی کشور هم ایجاب می کند که ما این مسئله را اگر بتوانیم زودتر به نقطه ای برسانیم.» (1) .

در این مرحله اعلام شعار «تعیین سرنوشت جنگ» محور فراخوانی نیروهای داوطلب و به کارگیری امکانات کشور برای پیشبرد جنگ بود.

فرمانده کل سپاه نیز درباره مفهوم شعار تعیین سرنوشت جنگ گفت:

«سال سرنوشت قطعا سال آخر معنی ندارد، ضمن اینکه می تواند سال آخر هم در آن مفهوم داشته باشد. سال سرنوشت به این معنی است که اگر امسال ما جهتی در جنگ پیدا نکنیم عواقب بسیار سختی را در پیش داریم.» (2) .

بدین ترتیب ضرورت دستیابی سریع تر به پیروزی، برای خاتمه دادن به جنگ، فعالیت های همه جانبه ای را سازمان و گسترش داد که

ص: 13

کاملا بر روند تحولات هفتمین سال جنگ سایه افکنده بود. در چنین موقعیتی افشای ماجرای مک فارلین در 13 آبان 1365 کلیه تحولات سیاسی و نظامی جنگ را تحت تأثیر قرار داد. با در نظر گرفتن اهداف گفت و گوهای پنهانی ایران و امریکا، به نظر می رسد علاوه بر اینکه امکان پایان سریع جنگ از میان رفت، اقداماتی که به تدریج علیه ایران انجام گرفت، بدون تردید متأثر از افشای این ماجرا بود (1) و اوضاع را بیش از گذشته برای ایران سخت و دشوار کرد؛ زیرا به رغم امیدواری های زیاد هیئت امریکایی برای ملاقات با مقامات بلندپایه ایران، امام خمینی مسئولان را از هر گونه ملاقات منع کردند و همین بر عصبانیت امریکا و اقدام علیه ایران افزود.

زمینه های شکل گیری مذاکرات پنهانی مقامات امریکایی با عناصر ایرانی، با مبادله قطعات یدکی نظامی به ایران در مقابل آزادی گروگان های امریکایی در لبنان، از سال 1364 آغاز شد. ناتوانی امریکایی ها، به رغم همکاری سوریه برای حل معضل گروگان گیری در لبنان و هواپیمای ربوده شده تی. دبلیو. ای (T.W. A) در 24 خرداد 1364 (2) و متقابلا میانجیگری ایران برای حل معضل هواپیمای تی. دبلیو. ای (T.W. A) پس از سفر آقای هاشمی به سوریه در تیر 1364، توجه امریکا را مجددا به ایران معطوف ساخت. البته عوامل دیگری در این زمینه مؤثر بود که پس از افشای آن، ریگان رئیس جمهور وقت امریکا به آنها اشاره می کند:

«اکنون هجده ماه است که طی یک ابتکار سیاسی محرمانه ارتباط با ایران را در جریان کار خود قرار داده ایم. برای استفاده از این ابتکار، ساده ترین و بهترین دلائل را در اختیار داریم: 1 - تجدید روابط با ایران 2 - اقدامی شرافتمندانه برای خاتمه دادن به جنگ شش ساله ایران و عراق 3 - محو کردن تروریسم دولتی و خرابکاری 4 - تأثیر بخشیدن به روند بازگشت تمامی گروگان ها.» (3) .

مک فارلین معتقد بود در سفر پنهانی اش به تهران فرصت مهمی از دست رفت. زیرا هیئت امریکایی پس از چهار روز حضور در تهران و

ص: 14

چند دور گفت و گو، نتیجه دلخواه را به دست نیاوردند. بنابر پیش نویس موافقت نامه ی سه شنبه 6 خرداد، گفت و گوی سیاسی میان طرفین همچنان تا زمان افشای این روابط در آبان 1365 و مدتی پس از آن ادامه یافت و بعدها افشای ماهیت تماس های پنهانی ایران و امریکا به نحو آشکاری بر روند تحولات جنگ تأثیر گذاشت که بخشی از آن به شرح زیر بود:

1 - اعتبار سیاست امریکا در تحریم صدور تسلیحاتی ایران، در نزد متحدان امریکا عمیقا مخدوش شد. (1) .

2 - بحران تمام عیار سیاسی در امریکا (2) تغییر و اصلاح سیاست امریکا را به عنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر، آشکار ساخت و جدال های بسیاری میان کنگره و دولت امریکا درگرفت. (3) .

3 - بی اعتمادی متحدان امریکا در منطقه به تشتت سیاست خارجی امریکا در منطقه و از دست دادن ابتکار عمل امریکا برای پایان دادن به جنگ منجر شد.

4 - عراقی ها در بیانیه ای به اقدام امریکا انتقاد کردند و اعتبار سیاست های اعلام شده ی امریکا را زیر سؤال بردند (4) و این اقدام را به شدت محکوم کردند.

5 - روس ها با بهره برداری از خلأ حاصله، سیاست های مشخص و فعال تری را با حضور در منطقه و به دست گرفتن ابتکار عمل در جنگ ایران و عراق با حمله به سیاست های امریکا و حمایت از عراق آغاز کردند.

مجموع عوامل یاد شده سبب گردید امریکایی ها با از دست دادن ابتکار عمل برای خاتمه دادن به جنگ، در موقعیت بسیار دشواری قرار گیرند. بخشی از تلاش امریکا برای خروج از این وضعیت و کسب اعتماد مجدد متحدان خود در منطقه و عراق، تشدید فشار مستمر به ایران بود. (5) چنان که بنابر اطلاعات و شواهد موجود، حملات گسترده عراق به مراکز صنعتی و اقتصادی ایران در این مرحله با چراغ سبز امریکا و حمایت و هدایت اطلاعاتی این کشور انجام گرفت.

ص: 15

ساندی تایمز در این باره نوشت: «افشای حمایت تسلیحاتی ایران، ماشه حملات ناگهانی و سنگین عراق را به منابع و مراکز صنعتی و نظامی ایران چکاند.» (1) .

روزنامه واشنگتن پست نیز نوشت: «پس از افشای ارسال پنهانی اسلحه به ایران، عراقی ها حملات هوایی خود را به ایران افزایش دادند.» همچنین نشریات، حضور یک افسر عالی رتبه امریکایی در بغداد برای کمک اطلاعاتی به نیروی هوایی عراق را افشا کردند. (2) .

در پی بمباران نیروگاه نکا در آذر 1365، ساندی تلگراف به نقل از دیپلمات های مستقر در بغداد نوشت: «کمک اطلاعاتی امریکا به عراق این کشور را قادر ساخت تا به تأسیسات اقتصادی ایران و نیروگاه نکا ضربه وارد کند.» (3) .

امریکایی ها در این مرحله رسما اعتراف کردند که طی چند سال گذشته با هدف جلوگیری از پیشروی ایران، اطلاعات جاسوسی به عراق داده اند. (4) امریکایی ها در توضیح سیاست خود مجددا تأکید کردند: «امریکا می کوشد که از پیروزی ایران در جنگ جلوگیری کند.» (5) وزیر خارجه وقت امریکا نیز رسما درباره سیاست امریکا اعلام کرد: «کاستن از توان نظامی ایران می تواند به دستیابی به یک راه حل از طریق مذاکره کمک کند.» وی افزود: «هدف، پایان دادن جنگ است، بدون اینکه جنگ طرف بازنده یا پیروز داشته باشد.» (6) .

حمید شعبان فرمانده وقت نیروی هوایی عراق در فضای ناشی از تشدید سیاست خصومت آمیز امریکا، برای جلب اعتماد این کشور و سایر کشورهای عربی، پس از حملات گسترده نیروی هوایی عراق به مراکز اقتصادی و صنعتی ایران گفت:

«سال جاری تحولی قطعی و سریع به خود خواهد دید که به پایان یافتن جنگ به نفع عراق منجر خواهد شد. اولین مرحله از طرح شکست ایران با انهدام کلیه منابع انرژی این کشور به خصوص منابع نفتی آن کامل خواهد شد.» (7) .

خط مشی عراق در این مرحله «قطع نفت ایران و تأمین نفت جهان»

ص: 16

بود. لذا به موازات گسترش حمله به مراکز نفتی ایران و اخلال در صدور نفت جمهوری اسلامی، تلاش گسترده ای برای تأمین نفت جهان با صدور نفت از منطقه خلیج فارس با اتکا به «لوله» به جای نفتکش ها انجام گرفت. سیستم صدور نفت عراق در این مرحله از طریق اردن، عربستان و ترکیه طراحی شده بود و سعودی ها نیز در اجرای لوله گذاری تعهداتی را پذیرفتند. روزنامه واشنگتن تایمز در تحلیلی نوشت:

«این حملات توازن جنگ در خلیج فارس را تغییر داده است. تهاجم نیروی هوایی عراق تأثیرات عمده ای در جنگ خلیج فارس داشته است.» (1) .

بر اثر تهاجمات هوایی عراق به مراکز صنعتی و اقتصادی ایران و به موازات آن تهدید کمپانی های خارجی صادر کننده نفت ایران و حمله به نفتکش ها و پایانه های نفتی و کشتی های تجاری، وضعیت اقتصادی جمهوری اسلامی رو به وخامت گذاشت. ضمن اینکه قیمت نفت به کمتر از 10 دلار کاهش یافت. امریکایی ها امیدوار بودند ایران در این روند تدریجا مواضع خود را تغییر دهد.

در این موقعیت دشوار، عملیات کربلای 4 - که سپاه پاسداران از مدتها قبل طرح ریزی و آماده سازی کرده بود - برای اجرا آماده شد. اما تنها به فاصله 24 ساعت پس از شروع عملیات، به دلیل هوشیاری دشمن و وضعیت جدیدی که در خطوط درگیری به وجود آمد، فرمانده کل سپاه دستور توقف عملیات را صادر کرد. در واقع با توجه به افشای عملیات بر اساس اطلاعاتی که امریکا به عراق داده بود (2) و استفاده عراق از تجارب عملیات فاو، (3) امکان پیروزی در عملیات از میان رفت. عراقی ها بلافاصله از امریکایی ها به دلیل واگذاری اطلاعات اساسی به این کشور برای مقابله با عملیات ایران، تشکر کردند. (4) .

عراقی ها که پس از فاو و ناکامی در استراتژی موسوم به دفاع متحرک با وضعیت نامطلوبی روبه رو شده بودند، مجددا اعتماد به نفس خود را باز یافتند. (5) .

ص: 17

با پیدایش وضعیت جدید به نظر می رسید، توازن جنگ که پس از فتح فاو به سود ایران تغییر کرده بود، مجددا در حال تغییر به سود عراق می باشد.

در چنین موقعیت دشواری نیروهای بسیجی نیز به دلیل اتمام مأموریتشان در حال بازگشت به خانه های خود بودند. تحقق این امر می توانست ایران را در برابر حملات زمینی احتمالی عراق کاملا آسیب پذیر نماید، ضمن اینکه امکان اجرای عملیات دیگری نیز از میان می رفت. بر پایه این ملاحظات، مجددا تمامی طرح های عملیاتی بازبینی شد و سرانجام منطقه شلمچه - به دلیل موفقیت لشکر 19 فجر و تیپ 57 حضرت ابوالفضل (ع) در محور شلمچه در عملیات کربلای 4 - مورد توجه فرمانده کل سپاه قرار گرفت.

دشمن به فاو بود. بنابراین هر گونه تأخیر در اجرای عملیات، به منزله دادن فرصت به دشمن برای بازپس گیری فاو و تغییر موازنه جنگ به زیان جمهوری اسلامی ایران ارزیابی می شد.

3 - آمادگی نیروها: بسیج گسترده نیرو و امکانات در سال 1365 موجب شد که حدود 300 گردان نیرو در یگان های نیروی زمینی سپاه پاسداران سازماندهی و برای آغاز عملیات مهیا شود. نزدیک به 60 گردان از این نیروها در عملیات کربلای 4 به کار گرفته شد و 240 گردان نیرو همچنان آماده اجرای عملیات بود. این نیروی باقی مانده یکی از عوامل مؤثر و تعیین کننده در تصمیم گیری برای عملیات بود.

سیاسی و نظامی ایران، می توانست تا حدودی پاسخ گوی انتظاراتی باشد که از تبلیغات گسترده ی اجرای «عملیات سرنوشت ساز» برای مردم ایجاد شده بود. به خصوص آنکه رژیم عراق همواره در طول جنگ بیشترین تبلیغات را درباره استحکام خطوط پدافندی خود در شلمچه انجام داده بود و خطوط دفاعی شرق بصره، نفوذ ناپذیرترین دژ عراق در تبلیغات این کشور و رسانه های جهانی معرفی شده بود.

4 - تناسب منطقه با توان موجود: محدودیت توان خودی در پشتیبانی از جنگ، همواره انتخاب منطقه عملیاتی را تحت الشعاع قرار می داد، ولی در این مقطع، توان باقی مانده از عملیات کربلای 4، برای اجرای عملیاتی گسترده در منطقه شلمچه کافی بود. پس از توقف عملیات کربلای 80، 4 درصد از توان آماده شده باقی مانده بود.

5 - قابل پدافند بودن منطقه به دلیل وجود عوارض مناسب: از ویژگی های منطقه شلمچه، وجود عوارض طبیعی و مصنوعی متعدد در آن بود که امکان پدافند در هر مرحله از عملیات را فراهم می ساخت.

6 - امکان اجرای آتش مناسب: محدودیت دشمن در استفاده از جاده های مواصلاتی به دلیل محدودیت زمین، تأثیر آتش توپخانه و ادوات نیروهای خودی را بسیار افزایش می داد.

7 - موفقیت نیروهای عمل کننده در محور شلمچه در عملیات کربلای 4: در عملیات کربلای 4 موفقیت نسبی لشکر 19 فجر در شکستن خط و رخنه لشکر 57 در خط اول و دوم دشمن در امتداد دژ مرزی، زمینه مناسبی را برای اقدام در این منطقه فراهم کرد و فرماندهان دریافتند که امکان عملیات در منطقه شلمچه (پنج ضلعی) میسر است.

ص: 21

راه کارهای مناسب برای عبور بود. در نتیجه ی این تلاش، نزدیک به 20 راه کار شناسایی شد.

ارتش عراق پس از عملیات کربلای 4 سنگرهای تخریب شده خود را ترمیم کرد و نیروهای آسیب دیده خود را که متحمل صدمات زیادی شده بودند، تعویض کرد. منطقه وضعیت عادی داشت و آتش دشمن پس از گذشت چند روز از کربلای 4 به تدریج سبک تر شده بود. البته دکل های دیده بانی و دستگاه های رازیت فرانسوی دشمن همچنان فعال بود و تحرکات نیروهای خودی را در عمق، با حساسیت دنبال می کرد.

بدین ترتیب در طول جنگ تحمیلی برای اولین بار چنین عملیات گسترده و پیچیده ای را به این نحو و با این زمان کوتاه (12 روز) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی طرح ریزی کرد و برای اجرا آماده شد.

2 - نیروی زرهی: اگر چه تصمیم گیری برای به کارگیری نیروی زرهی، در مقایسه با سایر مسائل، اندکی با تأخیر انجام گرفت، اما سرانجام پس از بررسی طرح مانور، تلاش مضاعفی در کیفیت و چگونگی هماهنگی با یگان های عمل کننده انجام پذیرفت تا هنگام عملیات مشکلی ایجاد نشود.

3 - آتش توپخانه: با توجه به تردیدی که در میزان هوشیاری دشمن و ضعف هایی که در زمینه آمادگی یگان ها وجود داشت، اتکا بر آتش فزونی می یافت. بر همین اساس، فرمانده سپاه در جلسه ای با فرمانده گروه توپخانه 15 خرداد، وی را نسبت به گروه های حساس، به ویژه پوزه کانال دقیق توجیه کرد. همچنین، به منظور آمادگی بیشتر قرارگاه های قدس و نجف برای تمرکز آتش، با فرماندهان این دو قرارگاه هماهنگی و توصیه های لازم انجام پذیرفت.

4 - پشتیبانی: مشکلات مربوط به عقبه، از جمله مسائلی بود که باعث بروز ابهام و تردید در اجرای عملیات می گردید لذا پس از بحث و بررسی، قرارگاه های عاشورای 3، 2، 1 و 4 برای پشتیبانی تشکیل شد که مدیریت عبور را بر عهده داشتند.

5 - هوشیاری دشمن: تجربه عملیات کربلای 4 ایجاد می کرد که این بار تحرکات دشمن با دقت بیشتری پیگیری شود و از همین رو، مقرر شده بود که در صورت لزوم فرمانده سپاه شخصا برای توقف عملیات تصمیم بگیرد.

طی پیگیری هایی که تا آستانه عملیات انجام گرفت، مسائل گوناگونی از دشمن دیده شد، با این حال از مجموع تحرکات دشمن در منطقه عملیاتی کربلای 5 تحلیل مشخصی ارائه نمی شد اما همواره بر این احتمال تأکید می شد که دشمن قصد حمله به فاو را دارد، از سویی این امیدواری وجود داشت که به محض آغاز درگیری در شلمچه، دشمن در صورتی که قصد حمله به فاو را هم داشته باشد، صرف نظر کرده خود را برای پاسخ گویی به تک ایران در شلمچه، آماده کند.

ص: 25

درگیری رزمندگان اسلام بیشتر در محور سرپل کانال ماهی و پنج ضلعی بود، لذا امیدواری زیادی برای ادامه عملیات به وجود آمد. به ویژه آنکه در طول روز اول نیز، مثلثی غرب کانال زوجی تصرف شد. حوالی ظهر، لشکر 10 سیدالشهدا (ع) و لشکر 19 فجر به کانال هفت پل رسیدند. سپس لشکر 10، هلالی شلمچه را تصرف کرد و لشکر 19 به پاک سازی اطراف پل و الحاق با دو جناح خود مشغول شد. لشکر 31 عاشورا نیز با تصرف یک ضلع کانال ماهی، سعی کرد که از نوک کانال به سمت راست مانور کند بتواند با لشکر 25 کربلا الحاق کرده، سرپل مورد نظر را پوزه کانال ماهی تصرف نماید. در این میان، تنها تلاش دشمن در پنج ضلعی، مقاومت در قرارگاه فرمانده تیپ بود که به وسیله تعدادی تانک انجام می گرفت.

در جزیره بوارین نیز هم زمان با محورهای کانال ماهی و پنج ضلعی، لشکر 21 امام رضا (ع) از قرارگاه نجف، با هدف فریب دشمن، وارد عمل شد. با وجود موفقیت عملیات لشکر 21 امام رضا (ع) تا حدود ساعت 8 صبح، قبل از ظهر از قرارگاه نجف خبر رسید که از جزیره بوارین عقب نشینی شده است. دشمن با مشاهده اوضاع غرب کانال ماهی، نسبت به کل منطقه، به ویژه حد فاصل نهر جاسم تا کانال زوجی احساس خطر کرد. ارتش عراق نخستین فشارهای خود را روی لشکرهای 25 کربلا، 41 ثار الله (ع) و محور پدبوبیان متمرکز کرد. دشمن با درک این موضوع که تمام تلاش جبهه خودی متوجه باز کردن عقبه خشکی از نوک کانال ماهی و از داخل پنج ضلعی است، برای نگهداری مثلثی پشت کانال تلاش بسیاری کرد و نیروی فراوان و آتشی پرحجم به کار گرفت.

در این حال، فرماندهی عملیات درصدد برآمد تا فشار فوق العاده دشمن روی محور کانال ماهی را کاهش داده و بر سرعت پیشروی در داخل پنج ضلعی بیفزاید تا عقبه خشکی را باز کند.

تا قبل از ظهر، تدبیر این بود که لشکرهای 7 ولی عصر (عج)، 8 نجف و 14 امام حسین (ع) از کانال ماهی عبور کرده وارد منطقه درگیری

ص: 27

شوند، اما وقتی مشخص شد که لشکر 10 سیدالشهدا (ع) مواضع هلالی پشت جاده شلمچه را تصرف کرده است، دستور داده شد لشکر 27 حضرت رسول (ص) از محور کانال ماهی و نیروهای زرهی از جاده فجر - که به تازگی باز شده بود - وارد عمل شوند و یگان های درگیر در پنج ضلعی به محدوده تصرف شده خود عمق بدهند. لذا کانال هفت پل به دو قرارگاه قدس و نجف واگذار شد. از پل سوم کانال هفت پل به سمت دژ تا جاده شلمچه، به قرارگاه نجف واگذار شد که بایستی لشکرهای 5 و 17 به سمت دژ و قسمت راست آن که شامل خاکریزهای مقطعی دشمن در امتداد کانال کوثر بود، وارد عمل می شدند و در جناح راست، لشکر 8 نجف از قرارگاه قدس وارد عمل می شد. به منظور هماهنگ کردن یگان ها، جاده آسفالت شلمچه به عنوان خط هماهنگی انتخاب شد.

به طور کلی از آغاز عملیات تا بعد از ظهر روز اول، سه موضوع روشن شد:

1 - رفع ابهام درباره میزان هوشیاری دشمن.

2 - امید به موفقیت تلاش قرارگاه کربلا برای تصرف جاپای اولیه.

3 - فراهم شدن مقدمات عبور قرارگاه نجف و قرارگاه قدس و نیز باز شدن عقبه خشکی و عبور زرهی.

در واقع، اوضاع برای آغاز پیشروی مناسب شده بود و بایستی با استفاده از گسیختگی دشمن، به سرعت، زمین های بیشتری تصرف می شد.

ساعت 16: 30 دشمن با 10 تیپ، پاتک شدیدی را در محور غرب کانال ماهی آغاز کرد و همچنین مانع از الحاق لشکرهای 25 کربلا و 31 عاشورا در نوک کانال ماهی می شد و میان لشکرهای 10 سیدالشهدا (ع) و 19 فجر نیز رخنه ایجاد کرد. با وجود موفقیت های مهمی که به دست آمده بود، اوضاع کاملا اطمینان بخش نبود. در این حال فرمانده سپاه، آقای هاشمی رفسنجانی را از آخرین وضعیت صحنه درگیری آگاه کرد و درخواست نمود تا برای تجزیه قوای دشمن، نیروی زمینی ارتش عملیات کربلای 6 را در سومار آغاز کند.

ص: 28

ماهی، اجرای همان حرکت تأخیری بود.

با ره یافت جدید، فلش ادامه تک، از کانال ماهی برداشته شد و پنج ضلعی صحنه اصلی تحقق هدف های عملیات کربلای 5 گردید. البته زمینه تحقق این تصمیم نیز وجود داشت؛ زیرا از این پس، فلش اصلی حمله برخلاف جهت مواضع دفاعی دشمن در قبل از عملیات بود. زیرا مواضع دفاعی عراق از شمال به جنوب بود، اما سمت فلش خودی در پنج ضلعی از شرق به غرب بود. این از مهم ترین ویژگی های عملیات کربلای 5 به شمار می رفت که اکنون به طور کامل بایستی از آن بهره برداری می شد. بر این اساس، ادامه عملیات مستلزم دو اقدام مهم بود:

1 - باز کردن جاده های منتهی به پنج ضلعی و شلمچه.

2 - تعمیق عملیات با تلاش یگان های موجود در پنج ضلعی.

غروب روز دوم، بارقه های امید برای مغلوب کردن دشمن، در میان ابهامات و نگرانی ها، دیده می شد. اما جبهه خودی، تحت دو فشار اساسی قرار داشت: حملات هوایی، آتش پرحجم دشمن. نیروی هوایی عراق بیشترین حملات خود را روی جاده فجر، داخل پنج ضلعی، جاده شلمچه و مواضع توپخانه متمرکز کرده بود. بنابر توافقات قبلی، قرار بود نیروی هوایی ارتش سیستم موشکی هاگ (هاوک) را به طور کامل فعال نگه دارد و 10 دستگاه پدافند هوایی اورلیکن را نیز کنار جاده شلمچه مستقر کند. ولی نه سیستم موشک هاگ فعال شد و نه تجهیزات پدافند هوایی اورلیکن به طور کامل به منطقه انتقال داده شد. لذا دشمن از این خلأ استفاده کرد و با افزایش حجم آتش، عرصه را بر رزمندگان تنگ کرد.

از این رو مانور شب سوم در سرنوشت عملیات نقش تعیین کننده ای داشت. به گونه ای که فرمانده سپاه از مسئول دفتر خود خواست تا با دفتر امام خمینی تماس بگیرد و به وی گفت:

«به آقای انصاری بگویید از قول من به امام بگویند که امشب شب سرنوشت ساز است و دعا کنید. ما با تمام قوا و دشمن با تمام قوا درگیر شده ایم.» (1) .

چندی بعد، آقای انصاری در تماس با قرارگاه گفت:

«پیام آقا محسن را به امام گفتم. ایشان فرمودند به بچه ها بگویید من آنها را دعا می کنم.»

عملیات، دو سه ساعت پس از غروب آفتاب، در محورهای مختلف شروع شد.

قرارگاه کربلا در دو محور کانال ماهی و محور راست برای انفجار پل ها وارد عمل شد. لشکرهای 7 ولی عصر (عج)، 10 سیدالشهدا (ع)، 25 کربلا، 27 حضرت رسول (ص)، 31 عاشورا، 32 انصار الحسین، 41 ثار الله (ع) مأموریت رسیدن به هدف ها را به عهده داشتند. در این محور، به دلیل اهمیت و ارزش زمین، دشمن مقاومت و سرسختی بسیاری نشان می داد. از این رو، یگان های عمل کننده که طی چند شب گذشته توانایی اصلی خود را صرف کرده بودند، در شب سوم موفقیت چندانی به دست نیاوردند.

در پی ناکامی یگان ها در رسیدن به اهداف، دشمن در ساعت 10: 8 صبح، با استفاده از رخنه موجود میان لشکرهای 7 ولی عصر (عج) و 10 سیدالشهدا (ع) فشار خود را آغاز کرد. نیروهای عراقی پس از حضور در مثلثی پشت کانال، تلاش بسیاری کردند تا به داخل پنج ضلعی رخنه کنند که در صورت موفقیت آنها، عقبه نیروهای قرارگاه های قدس و نجف در پنج ضلعی بیرون از آن به سمت بوارین و عقبه شماری از یگان های قرارگاه کربلا بسته می شد و بدین ترتیب، خطر بزرگی جبهه خودی را تهدید می کرد. با درک این مسئله، فرمانده سپاه به تیپ زرهی 20 رمضان دستور داد تعدادی تانک بالای

ص: 31

سکو برده از آنجا دشمن را در مثلثی پشت کانال زیر آتش بگیرند. به توپخانه نیز دستور داده شد حجم آتش سنگینی را روی منطقه تجمع دشمن در پشت کانال ماهی اجرا کند. همچنین، واحدهای زرهی لشکرهای 8 نجف و 14 امام حسین (ع) موظف شدند از پشت نهر دوعیجی دشمن را در پشت نهر جاسم با تیر مستقیم تانک بزنند.

دشمن نیز متقابلا به اقدامات شدیدی دست زد و از ساعت 9 صبح به بمباران صحنه درگیری و عقبه ها و حمله شیمیایی پرداخت. با توجه به فشارها و رخنه دشمن به پشت مثلثی کانال، به نظر می رسید حفظ دستاوردهای عملیات در روز سوم چندان آسان نباشد. در این وضعیت بحرانی، غلامعلی رشید از طرف فرمانده سپاه، طرح جدیدی را به عنوان مأموریت قرارگاه های قدس و نجف ابلاغ کرد. طبق این طرح، قرارگاه قدس بایستی پس از رسیدن به جاده شلمچه، با نود درجه چرخش به سمت راست تا چهارراه (تلاقی جاده شلمچه و جاده آسفالت که از شمال و جنوب به کانال ماهی و جزیره شلحه وصل می شد) ادامه تک می داد. البته عمده ترین مشکل این طرح، چگونگی هماهنگی یگان ها بود که بررسی گردید.

اگر چه فرمانده قرارگاه نجف (مصطفی ایزدی) به تغییر طرح مانور نظر مثبتی نداشت و کم و بیش مخالفت خود را ابراز می کرد، اما محمدعلی (عزیز) جعفری، فرمانده قرارگاه قدس، دلایل زیر را برای اجرای طرح جدید برشمرد تا وی متقاعد شود:

1 - اتصال محور قرارگاه کربلا به محور قرارگاه های قدس و نجف.

2 - تهدید عقبه های دشمن.

3 - محدود کردن دشمن در استفاده از معابر وصولی.

4 - تهدید جدی عقبه جزیره بوارین و...

به هر تقدیر، یک ساعت پس از شروع حمله، لشکرهای 8 نجف (از قرارگاه قدس) و 17 علی بن ابی طالب (ع) (از قرارگاه نجف) با سرعت شگفت آوری به جاده آسفالت رسیدند که این پیشروی بیشتر به دلیل عدم حضور چشمگیر دشمن بود.

ص: 32

در محور پنج ضلعی، آتش توپخانه دشمن شدت و حجم زیادی داشت. در این حال، تیپ 44 قمر بنی هاشم (ع) دو هلالی غرب نهر دوعیجی را پاک سازی کرده بود اما درباره جناح چپ و حرکت لشکر 5 نصر همچنان نگرانی وجود داشت.

در ادامه عملیات، با توجه به اوضاع نامناسب محور کانال ماهی و سماجت و فشار دشمن در این محور و جلوگیری از الحاق دو جناح قرارگاه کربلا در مثلثی نوک کانال، این نگرانی وجود داشت که دشمن از این محور داخل شود و اوضاع منطقه قرارگاه های قدس و نجف را به هم بزند.

در این اوضاع که گزارش هایی از تشتت و گسیختگی دشمن می رسید و به خصوص با گزارش فرمانده لشکر 5 نصر از صحنه درگیری مبنی بر پیشروی نیروهایش روی دژ مرزی، فرماندهان قرارگاه های قدس و نجف مجاب شدند عملیات را در روز ادامه دهند. در اتخاذ این تصمیم، حضور لشکر 17 علی بن ابی طالب (ع) در جنوب جاده آسفالت (موازی پیچ نهر دوعیجی) و نیز پیشروی در جناح راست و الحاق این دو قرارگاه در محور دوعیجی، نقش تعیین کننده ای داشتند. برای سرعت بخشیدن به کار، هماهنگ کردن یگان ها نیز به تشکیل جلسه ای در خط درگیری موکول شد. (1) .

در حالی که بحث درباره چگونگی ادامه درگیری مطرح بود، [شهید] غلامرضا صالحی، معاون فرمانده قرارگاه نجف - که نقش مؤثری در زمینه طراحی عملیاتی در قرارگاه نجف و در اکثر زمینه ها داشت و از خط بازگشته بود - وارد سنگر هدایت عملیات شد و مشاهدات خود را از منطقه درگیری بازگو کرد. از آنجا که تصمیم گیری نیاز به اطلاعات صحیح و کارشناسی داشت، این اطلاعات بسیار ارزشمند بود. وی گفت:

«در محور نهر دوعیجی لشکر 17 تا ابتدای پیچ رفته و تعدادی اسیر هم گرفته اند. دشمن روی لشکر 17 فشار می آورد که یکی از گردان های لشکر امام رضا (ع) را عقب زد و موضع «نون» شکل

ص: 33

دوم جلوی پیچ دوعیجی را تصرف کرد. پس از رسیدن لشکر امام رضا (ع)، به قاآنی گفتیم که این محور را تحویل بگیرد و لشکر 17 هم از سر پیچ نهر به سمت چپ بیاید و با لشکر نصر و تیپ قائم الحاق کنند و از جاده وسط بروند به سمت پایین [بوارین] .» (1) .

غلامرضا صالحی در گزارش خود اوضاع دشمن را متشتت و از هم گسیخته توصیف کرد و زمینه را برای ادامه عملیات مناسب خواند.

به هر حال اوضاع نبرد در روز سوم تا اندازه ای رضایت بخش بود و دشمن هنوز نتوانسته بود کار اساسی انجام دهد. ضمن آنکه بسیار تأکید شد قرارگاه نجف به سمت پاشنه (بوارین) حرکت کرده، کار را تمام کند. پیشروی این قرارگاه به سمت غرب منطقه عملیاتی و تصرف زمین صحنه درگیری تا نهر خین و سپس تصرف جزایر بوارین، ام الطویله و ماهی، تحول و پویایی جدیدی در صحنه نبرد و ادامه عملیات به وجود می آورد.

از سوی دیگر، پیگیری و فشار سپاه پاسداران به منظور تلاش بیشتر نیروی هوایی و هوانیروز ارتش برای خنثی کردن اقدامات دشمن در هوا ادامه یافت. در این حال، بر اساس وضعیت موجود و امیدواری نسبت به آن، فرمانده سپاه با آقایان هاشمی، خامنه ای و منتظری تماس تلفنی گرفت و اوضاع نبرد را به آگاهی آنها رساند. آقای هاشمی گفت:

«الآن احمد آقا (فرزند امام) تأکید کرد سلام امام را به بچه ها برسانید.» آقای هاشمی افزود:

«باید ادامه بدهند، دیگر ما دست برنمی داریم. به آنها (فرماندهان) بگویید مناسب این است که دیگر تمام کنیم.»

در پایان روز سوم اگر چه دشمن در جبهه کانال ماهی توانسته بود نیروهای خودی را به مواضع روز قبل بازگرداند ولی به کانال ماهی و پل آن دست نیافته بود و با حضور نیروهای خودی در این منطقه در ناامنی به سر می برد. به نظر می رسید دشمن در روز چهارم تلاش خواهد کرد که ابتدا پیشروی رزمندگان در منطقه شلمچه را متوقف

ص: 34

نماید، سپس در محور کانال ماهی نیروهای خودی را عقب بزند لذا ضروری بود در شب چهارم عملیاتی اجرا شود که امکان اقدامات مذکور دشمن سلب گردد. از سوی دیگر، توان یگان های خودی طی سه شبانه روز درگیری شدید کاهش یافته بود، هر چند تدابیری برای بسیج نیرو و تجدید سازمان یگان ها در حال انجام بود.

تلاش قرارگاه کربلا بیشتر جنبه انهدامی داشت. در محور قرارگاه نجف، به رغم مقاومت شدید دشمن برای حفظ جزیره بوارین، لشکر 5 نصر موفق به پیشروی در این جزیره شد و تلاش رزمندگان و ادامه پیشروی در روز، پاتک دشمن در این محور را با ناکامی مواجه کرد.

در روز چهارم عملیات با هدف حفظ مواضع جناح راست و تثبیت موقعیت در منطقه کانال پرورش ماهی، رها کردن آب در برابر دشمن در دستور کار قرار گرفت و قرارگاه کربلا از این پس مأموریت یافت که در این جناح و غرب کانال و پنج ضلعی در چند زمینه تلاش کند: مقاومت در برابر دشمن به منظور ایجاد شرایط مناسب برای ادامه مأموریت قرارگاه های قدس و نجف؛ اجرای عملیات ایذایی؛ تقویت خطوط پدافندی جنوب کانال ماهی؛ تلاش برای الحاق دو محور کانال ماهی و کانال پنج ضلعی.

با اتخاذ تصمیم فوق، مأموریت آفندی قرارگاه کربلا عملا به پایان رسید و با اصلی شدن مأموریت قرارگاه های قدس و نجف، عملیات با دو هدف اصلی تصرف خط نهر جاسم و پاک سازی جزیره بوارین ادامه یافت. پیش بینی می شد دشمن نیز که از بازپس گیری منطقه عاجز شده است، تغییر خط مشی داده و با توجه به تلفات بسیاری که به ارتش عراق وارد شده است، اصل «حفظ قوا» را به بازپس گیری منطقه ترجیح دهد.

جزیره بوارین تا صبح ادامه داشت که این جزیره کامل پاک سازی نشد و با این پیش بینی که دشمن در محور قرارگاه نجف قادر به حفظ زمین نیست بر پیشروی سریع تر در این جزیره تأکید می شد. با تلاش یگان مهندسی لشکر نجف و حمایت توپخانه و زرهی، خاکریزی دو جداره در کنار نهر هسجان احداث شد که اهمیت زیادی در تأمین جاده شلمچه و موفقیت مانور قرارگاه نجف داشت. هر چند این خاکریز به دلیل کمبود دستگاه مهندسی تا صبح کامل نشد.

پاتک شدید و بی سابقه لشکر گارد ارتش عراق از ساعت 3 بامداد در غرب کانال پرورش ماهی آغاز شد و اتصال یگان های خودی را در غرب کانال با پنج ضلعی گسست. فشار فوق العاده دشمن ابتدا روی رزمندگان لشکر 10 سیدالشهدا (ع) و سپس لشکر 27 حضرت رسول (ص) متمرکز شد و بعضی از مواضع خودی به دست دشمن افتاد. خطر کل منطقه غرب کانال ماهی را تهدید می کرد و روز پرفشار و مشکلی پیش بینی می شد. با تدبیر فرمانده عملیات برای روز پنجم، قرارگاه نجف موظف شد که به تثبیت منطقه تحت تصرف خود بپردازد و قرارگاه قدس نیز خاکریز شب گذشته را تکمیل کند.

فشارهای دشمن در روز پنجم، ارزیابی توان خودی محسوب می شد و ورود پی درپی یگان های تازه نفس ارتش عراق، این نظریه را تأیید می کرد. البته در این منطقه، جنگ بسیار پیچیده و ناخواسته ای به دشمن تحمیل شده بود. ارتش عراق پی درپی تیپ و لشکر وارد منطقه نبرد می کرد که اینها بدون فرصت کافی برای توجیه و شناسایی، در منطقه ای پیچیده که قوای دو طرف در هم قاطی بودند، درگیر و به سرعت متلاشی می شدند یا آتش شدید خودی روی عقبه و جاده های دشمن، آنها را قبل از درگیری منهدم می کرد. مقاومت و از جان گذشتگی رزمندگان، به خصوص نیروهای لشکر 10 سیدالشهدا (ع)، به دفع پاتک عراقی ها در محور کانال ماهی و کاهش فشار در این محور و تمرکز فشار در جاده شلمچه و پشت نهر دوعیجی انجامید.

ص: 37

با پیشنهاد فرمانده لشکر 8 نجف و قبول فرمانده قرارگاه قدس، دو لشکر 8 نجف و 14 امام حسین (ع)، در شمال منطقه نهر دوعیجی، با اجرای عملیاتی تا قلب قوای دشمن نفوذ کردند، طوری که سازمان آنها از هم پاشید و فرماندهی شان مختل شد. در ادامه، عملیات به چهارراه شلمچه کشانده شد و با تلاش تانک های خودی، عقبه یگان های پاتک کننده عراقی ناامن گردید و همین به تردید دشمن برای ادامه فشار منجر شد و از این پس ارتش عراق برای متوقف کردن تک نیروهای خودی به ست غرب (به موازات جاده شلمچه) و جنوب (به سمت بوارین و اروند)، تلاش می کرد.

به این ترتیب دشمن به رغم فشاری که از بامداد روز پنجم برای عقب زدن قوای خودی آغاز کرد، در اواسط روز به تردید افتاد و در عصر این روز فشار کاملا کاهش یافت.

قرارگاه دشمن تعیین شد.

عملیات قرارگاه در شب ششم از حدود ساعت 22 آغاز شد و تا ساعت 7 دقیقه بامداد خبری از درگیر شدن یگان ها با دشمن به قرارگاه نرسید. در این ساعت خبر رسید که فرمانده لشکر 155 ویژه شهدا و معاون وی بر اثر حمله شیمیایی مصدوم و ناچار به ترک پنج ضلعی شده اند. عده ای از نیروهای این لشکر نیز بر اثر فشار دشمن عقب نشینی کردند. (1) .

در شب ششم تیپ 29 نبی اکرم (ص) مانند شب گذشته، یکی از مواضع «ب» شکل را پاک سازی کرد و درصدد پاک سازی موضع «ب» شکل دوم بود. تیپ خاتم الانبیاء (ص) نیز بین آنتنی 3 و 4 و ساحل آن مستقر شد. حضور این تیپ در داخل جزیره بوارین، برای فرماندهان لشکر 105 قدس در بوارین امیدوار کننده بود. به هر تقدیر، عدم احداث خاکریز و اوضاع کلی منطقه قرارگاه نجف که فاقد انسجام و پیوستگی بود، موجب شد تیپ خاتم الانبیاء (ص) به ابتدای سه جاده آنتنی عقب نشینی کند. تیپ 29 نبی اکرم (ص) در پی آتش دشمن و تلاش نیروهای پیاده عراقی، از مواضع تصرف شده عقب نشینی کرد. در نهایت، مانند دو روز گذشته، تنها لشکر 105 قدس موضع تصرف شده داخل بوارین را حفظ کرد و با تحمل شرایط بسیار سخت، درصدد تحکیم و تثبیت پیشانی و جاپای به دست آمده برآمد.

در واقع، شب ششم سومین شب پیاپی بود که قرارگاه نجف پس از پنج ضلعی، به قصد تصرف قرارگاه قصر و تصرف کامل جزیره بوارین حمله می کرد، اما اهداف به طور کامل تصرف نمی شد.

فرماندهان نواحی سپاه سراسر کشور که به منطقه عملیاتی فراخوانده شده بودند، در روز ششم در جلسه ای که در مقر امام علی (ع) برگزار شد شرکت کردند. فرمانده کل سپاه در این جلسه ضمن توجیه آنها به عملیات و موقعیت ویژه ای که سپاه و کشور در آن قرار گرفته، گفت:

«ما زمینی به دست آورده ایم که اگر هر شب با 10 گردان عمل

ص: 39

کنیم چون دور عملیات در دست ماست از آنها تلفات می گیریم، ولی اگر دو شب عمل نکنیم دور را از دست می دهیم. تأخیر اصلا به نفع ما نیست... سیاست ما تداوم عملیات است ولو هر روز یک کیلومتر پیش برویم.»

فرماندهان نواحی پس از توجیه به اهمیت منطقه و عملیات، موظف شدند برای بسیج نیرو به مناطق تحت فرماندهی خود بازگردند. (1) .

تسلیم شدن نیروهای در محاصره دشمن - که روز هفتم وسعت بیشتری پیدا کرد - افق روشن تری در جبهه خودی مشاهده شد. علاوه بر این، لشکر قدس با تمام مشکلات، داخل بوارین ایستادگی می کرد و با سختی مواضع خود را نگه داری می کرد.

امروز اوضاع دشمن، قرارگاه نجف را به این ره یافت نزدیک کرد که وضعیت آنها به هم ریخته و امکان تصرف منطقه پاشنه به طور کامل فراهم شده است. تسلیم 50 تن از نیروهای دشمن قبل از تاریکی هوا نیز حاکی از وضعیت نامناسب یگان های عراقی در منطقه بود.

غرب کانال ماهی حمله خود را به منظور تصرف مثلثی پشت کانال ماهی آغاز کردند اما با وجود پیشروی لشکر 32 انصار الحسین (ع)، هدف ها تأمین نشد و با روشن شدن هوا و افزایش فشارهای دشمن، لشکر انصار عقب نشینی کرد. (1) .

با موفقیت قرارگاه های قدس و نجف در منطقه پاشنه و دوعیجی، از آغاز صبح بمباران های دشمن با حجمی گسترده آغاز شد. در این حال، فرمانده سپاه ساعت 8: 35 صبح با آقای هاشمی رفسنجانی تماس گرفت و مشکلاتی را که به دلیل عدم استقرار سیستم دفاع ضدهوایی هاگ در منطقه بروز کرده بود به ایشان یادآور شد. ده دقیقه بعد، برادر رحیم صفوی که در پنج ضلعی مستقر بود، حجم حملات هوایی دشمن را سنگین گزارش کرد که نوار آن از طریق تلفن برای آقای هاشمی پخش شد. همچنین در حالی که هنوز تصمیم عملی برای انتقال سیستم پدافند موشکی هاگ [هاوک] به منطقه عملیاتی اتخاذ نشده بود، فرمانده سپاه با آقای انصاری در بیت امام تماس گرفت و گفت:

«وضع خوب نیست، اینها [دشمن] شروع کرده اند. اگر حاج احمد آقا [خمینی] فشار نیاورد، وضع خوب نخواهد شد. دشمن ناامید شده و فشار زیادی می آورد. من به آقای هاشمی گفتم، ولی ایشان در مقابل مسئول پدافند (آقای حسن روحانی) نمی توانند تصمیم بگیرند، مگر حاج احمد آقا فشار بیاورند. ایشان به آقای هاشمی با یک ظرافتی بگویند که ناراحت نشود. ما صبح به ایشان [آقای هاشمی] گفتیم، ولی کاری نمی تواند بکند.» (2) .

پس از آنکه لشکرهای 155 شهدا و 21 امام رضا (ع) قرارگاه قصر را تصرف کردند، وضع دشمن بیش از پیش رو به وخامت نهاد زیرا آخرین نقطه ای که دشمن همچنان به حفظ آن امیدوار بود، فروریخت و در پی آن، دشمن دستور عقب نشینی به نهر جاسم را صادر کرد. پس از این حادثه، بلافاصله، فرمانده سپاه با شتاب زیاد با یگان ها و قرارگاه ها تماس گرفت و پیام امام را به شرح زیر برای آنها خواند:

ص: 42

«از خداوند متعال پیروزی نهایی رزمندگان عزیز را خواستارم. عزیزان من بکوشید، خداوند تعالی با شماست و اینجانب دست و بازوی شما را می بوسم. والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته 26 / 10 / 65» (1) .

در حالی که دشمن جزایر را تخلیه کرده بود قرارگاه نجف نیز بلافاصله وارد آنجا شد و به تدریج به تصرف آنها پرداخت. بدین ترتیب، عملیات پس از هشت شبانه روز وارد مرحله جدیدی شد. آخرین تحلیل فرمانده سپاه از دشمن چنین بود:

«ما متوجه شدیم که عراق نیروی انسانی را [بر حفظ زمین] ترجیح می دهد.» (2) .

در روز هشتم برای تعقیب و بازداشتن دشمن از استقرار در مواضع مناسب، عملیات - هر چند به صورت کند و آرام - ادامه یافت و در نهایت رزمندگان اسلام موفق به استقرار در شرق نهر جاسم شدند.

برای حمله به فاو باشد، بیشتر کسب زمان برای تثبیت منطقه غرب نهر جاسم بود. غلامعلی رشید درباره این تحرکات دشمن گفت:

«1 - دشمن قبل از عملیات کربلای 5 توان حمله به فاو را داشت ولی با انهدامی که در اینجا داشته فعلا نیاز به زمان دارد و احتمالا در آنجا دست و پا می زند تا بتواند در اینجا (شرق بصره) تحکیم مواضع کند.

2 - احتمال دیگر این است که می خواهد یگان های آسیب دیده را با یگان های تازه نفس در فاو جابه جا کند.» (1) .

تلاش برای تصرف سرپل در غرب نهر جاسم از شب دهم (28 / 10 / 65) آغاز شد، در حالی که توان نیروها طی این مدت کاهش یافته بود، لیکن ضرورت تداوم عملیات و لزوم جلوگیری از استقرار و تحکیم مواضع دشمن در غرب نهر جاسم، موجب تسریع در اجرای عملیات شد.

سازماندهی جدید در قرارگاه ها و یگان ها به شرح زیر انجام گرفت:

- قرارگاه نجف: لشکرهای 19 فجر، 9 بدر و 32 انصار الحسین (ع)

- قرارگاه کربلا: لشکرهای 41 ثار الله (ع)، 33 المهدی (عج)، 10 سیدالشهدا (ع)، 14 امام حسین (ع) و 8 نجف

- قرارگاه قدس: تیپ های 18 الغدیر و 48 فتح (با مأموریت در جناح راست عملیات)

در شب یازدهم (29 / 10 / 65)، عملیات سرپل گیری آغاز شد و علی رغم هوشیاری دشمن، رزمندگان موفق به تصرف سرپل شدند. عواملی چون وجود نخلستان، فقدان دستگاه های مهندسی و مشکلات دیگر، موجب شد الحاق و پاک سازی منطقه انجام نشود که نشان دهنده دشواری های تداوم عملیات در غرب نهر جاسم بود، زیرا علاوه بر محدودیت زمین و وجود نخلستان، دشمن از سمت تک رزمندگان آگاه بود و توان تمرکز آتش زیادی را داشت بنابراین پیشروی در این محور به کندی امکان پذیر بود.

تمرکز شدید آتش دشمن در نهر جاسم و بمباران عقبه ها حاکی از آن بود که دشمن گر چه زمین شرق نهر جاسم را با هدف حفظ نیرو واگذار کرد ولی برای حفظ منطقه غرب نهر جاسم به هر اقدامی

ص: 44

متوسل خواهد شد. همچنین تلاش دشمن برای ایجاد استحکامات در برابر سرپل غرب کانال پرورش ماهی و نیز در جلوی کانال زوجی، نشان دهنده تصمیم جدی عراق برای جنگیدن و حفظ زمین در این منطقه بود. در عین حال عملیات در غرب نهر جاسم تا شب نوزدهم (7 / 11 / 65) ادامه یافت.

دشمن در این مدت در حالی که تلفات بسیاری را متحمل شده و زمین ارزشمند شرق بصره را تا نهر جاسم از دست داده بود، با تداوم عملیات در غرب نهر جاسم و پذیرش تلفات بیشتر، سرانجام برای سد کردن پیشروی رزمندگان اسلام، به کلیه سپاه های خود اعلام کرد که یگان های کیفی و عملیاتی خود را آزاد و به شلمچه اعزام کنند. بر همین اساس، بیش از صد یگان از دشمن وارد منطقه شدند و در برابر نیروهای خودی صف آرایی کردند.

تداوم عملیات در غرب نهر جاسم با توجه به مدت زمان درگیری (بیست شبانه روز) و حجم یگان های دشمن در منطقه (صد یگان)، از اهمیت و ارزش بالای عملیات نیروهای خودی و میزان سرمایه گذاری خودی و دشمن حکایت می کرد.

طی این مدت تنها 25 یگان سپاه در برابر دشمن صف آرایی کردند که همین یگان ها با بازسازی و جذب نیرو به تداوم عملیات پرداختند. در عین حال با توجه به مجموع شرایط و مشکلاتی که وجود داشت، حفظ منطقه سرپل و توسعه آن امکان پذیر نبود. برخی از این مشکلات به شرح زیر بود:

1 - معضلات پدافند هوایی از جمله عدم پوشش هوایی منطقه با تجهیزات ضدهوایی هاگ و اورلیکن. در شرایطی که نیروها در خط و عقبه شدیدا در معرض بمباران هواپیماهای دشمن بودند، توپ ضدهوایی اورلیکن به تعداد کافی وجود نداشت. همچنین چون سیستم پدافند موشکی هاگ ارتش با منطقه فاصله داشت، قادر به تأمین و پوشش کامل فضای منطقه عملیات نبود.

2 - آتش شدید دشمن: تمرکز و شدت آتش دشمن در نهر جاسم

ص: 45

طوری بود که انتقال و جابجایی نیرو بدون خودرو و نفربر زرهی ممکن نبود. فقدان این وسایل باعث می شد که نیروها در طی مسیر تا رسیدن به خط متحمل ضایعات جسمی و روحی شوند و از توان آنها برای ادامه درگیری شدیدا کاسته شود.

3 - کمبود آتش خودی: توپخانه خودی به دلیل کمبود مهمات در برابر تمرکز دشمن دچار ضعف و کاستی شدید بود.

4 - مشکلات مهندسی و زرهی: جنگ در منطقه شرق بصره، جنگ با استحکامات بود لذا وسایل مهندسی از ضروریات محسوب می شد و بدون آن امکان تثبیت مواضع تصرف شده وجود نداشت. در واقع نیروهای پیاده می باید در سایه قوای زرهی پیشروی کنند و با کمک وسایل مهندسی در مواضع جدید استقرار یابند. فقدان این تجهیزات موجب می شد پیشروی با دشواری انجام شود و تثبیت مواضع تصرف شده ضعیف و ناممکن گردد.

با توجه به مشکلات، موانع و کمبودهای موجود به نظر می رسید تداوم عملیات در غرب نهر جاسم و دستیابی به کانال زوجی به سهولت امکان پذیر نیست. به منظور رفع این معضلات در تاریخ4 / 11 / 65 طرحی تهیه و برای ارائه به فرماندهی عالی جنگ آماده شد. در این طرح چنین پیش بینی شده بود که با تأمین مقدورات امکانات، طی پنج مرحله پیشروی، خط کانال زوجی تأمین و تصرف شود. در این طرح بر تأمین نیروی انسانی مورد نیاز و بازسازی یگان ها تأکید شده و برای رفع کمبودهای توپخانه، پدافند هوایی و مهندسی نیز به ارقامی اشاره شده بود.

قوا، امام خمینی نیز بر این موضوع تأکید داشتند.

گذشت «زمان» به نفع دشمن بود و ارتش عراق می توانست ضمن سازماندهی مجدد، بر استحکامات خود بیفزاید و تداوم عملیات را با مشکل مواجه سازد، برای همین تسریع در عملیات از این جنبه نیز امری الزامی بود؛ هر چند که تأکید بر تداوم عملیات، یگان های خودی را نیز متقابلا با مشکل اساسی روبه رو می ساخت. در این میان محدودیت سازمان رزم و ضعف کلی توان نظامی، مسئله مهم «تجدید قوا» را الزامی می کرد به این معنا که بایستی:

1 - نیروهایی که در چند عملیات شرکت داشته اند ترخیص شوند و پس از جذب نیروی جدید، آموزش و سازماندهی آنها انجام گیرد.

2 - امکانات منهدم شده یگان ها، بازسازی و جایگزین شود.

3 - به تناسب تاکتیک های جدید دشمن، خصوصا تدابیری که برای مقابله با آتش خودی به وسیله نیروی زرهی اتخاذ کرده بود، راه حل های مناسبی اندیشیده شود.

علاوه بر اینها، تجارب به دست آمده در طول جنگ، به فرماندهان خاطرنشان می ساخت که ادامه عملیات در زمینی که دشمن در آن حضور پیدا کرده و نسبت به سمت تک هوشیار شده است، فاقد چشم انداز روشنی است، مگر آنکه برتری مهمی در زمینه آتش، زرهی و مهندسی کسب شود.

در این وضعیت با توجه به توقف عملیات ارتش در غرب کشور، تلاش گردید تا با به کارگیری بخشی از امکانات ارتش، سازمان قوای خودی تقویت شود و در برابر ارتش سر تا پا زره دشمن، نیروی خودی نیز حداقل امکانات زرهی را در اختیار داشته باشد. به این منظور یک تیم سه نفره متشکل از وزیر سپاه و مسئولان اطلاعات و عملیات قرارگاه خاتم الانبیا (ص) به حضور امام رسیدند و اوضاع را برای ایشان بازگو کردند. در پی این دیدار، فرماندهی کل قوا دستوراتی مبنی بر واگذاری امکانات ارتش به سپاه صادر فرمودند که بعدها مسئولان سپاه برای دریافت آن تلاش کردند.

ص: 47

دشمن در عملیات کربلای 5 است. از جنبه فروپاشی ارتش عراق، عملیات کربلای 5 را می توان با عملیات های فتح المبین و بیت المقدس مقایسه کرد. جلال طالبانی، رهبر اتحادیه میهنی کردستان عراق درباره تلفات زیاد عراقی ها گفت:

«خبری به دست ما رسید که فرمانده سپاه یکم عراق گفته است: ما در عملیات کربلای 5 بیش از 50 هزار تن تلفات داشته ایم.»

تعداد کشته ها و مجروحان ارتش عراق در این عملیات حدود 90000 تن و اسیران 2365 تن اعلام شد. همچنین در این عملیات 40 هواپیما، 5 هلی کوپتر، 800 تانک و نفربر، 180 توپ، 400 قبضه ادوات، 90 دستگاه مهندسی و 1000 خودرو از دشمن منهدم گردید و 190 تانک و نفربر، 20 توپ، 250 قبضه ادوات و 200 خودرو از دشمن به غنیمت گرفته شد. (1) .

بصره پس از عملیات رمضان موجب شده بود دشمن احتمال اجرای عملیاتی گسترده در این منطقه را ندهد.

د) ایجاد مواضع و استحکامات گسترده و کم نظیر در این منطقه که ارتش عراق اتکای به آن را برای حفظ منطقه کافی می دانست.

2 - تاکتیک ویژه عملیات: فرماندهان سپاه در طرح ریزی عملیات کربلای 5 با آگاهی از نقطه ضعف دشمن که در عملیات کربلای 4 به آن پی بردند، عملیات را طوری طراحی کردند که از جناح به دشمن حمله شود، در نتیجه فلش اصلی عملیات و انتخاب جبهه ای که در غرب کانال ماهی به دشمن تحمیل شده بود و نیز تاکتیک های جدید عبور، جمعا تاکتیک ویژه ای بود که برای دشمن ناشناخته بود و از عوامل غافلگیری دشمن محسوب می شد.

تاکتیک تهاجم به جناح دشمن نه تنها در شروع تک استفاده شد بلکه در طول عملیات نیز حتی المقدور از رویارویی مستقیم با دشمن خودداری می شد و با هدف قرار دادن عقبه ها و جناح های دشمن، سنگرهای مستحکم فرو می ریخت.

3 - سرعت عمل در شکستن خط، تصرف سرپل مهم در غرب کانال ماهی و تصرف جای پا در شمال پنج ضلعی.

4 - عبور موفقیت آمیز یگان از یگان با توجه به محدودیت زمین منطقه.

5 - تراکم و تمرکز آتش دقیق بر مواضع دشمن.

6 - انعطاف پذیری در طرح ریزی مانور (به ویژه در حین عملیات).

7 - سرعت عمل در بازسازی یگان ها.

8 - استقامت و فداکاری نیروها توأم با حضور مستمر فرماندهان در خطوط مقدم.

در مجموع قابلیت و توانایی سپاه در طرح ریزی و اجرای عملیاتی به این وسعت و با این پیچیدگی که به درهم شکستن قوی ترین استحکامات دشمن در شرق بصره انجامید، به عنوان یک اصل خدشه ناپذیر تأیید و تثبیت شد. بعدها یکی از کارشناسان خارجی عملیات کربلای 5 را برجسته ترین عملیات نظامی ایران در طول جنگ

ص: 51

تحمیلی عنوان کرد و یکی از رهبران مشهور کشورهای غیرمتعهد در دیداری با هیئت دیپلماتیک ایران گفت: ارتشی که استحکامات عراق در منطقه شرق بصره را تسخیر کرده باشد، قوی ترین نیروی زمینی خاورمیانه را در اختیار دارد.

در این وضعیت رژیم عراق هیچ راه گریزی جز توقف حمله به شهرها نداشت. ضمن اینکه تلاش این رژیم برای تضعیف روحی - روانی مردم ایران و تشدید درخواست پایان جنگ، در ایران نیز با نتیجه مطلوب همراه نبود. تایمز مالی چاپ لندن درباره استراتژی عراق و شکست آن به نقل از دیپلمات های غربی نوشت:

«استراتژی عراق در حمله به شهرهای ایران، نتیجه عکس داده است و به جای ایجاد فشار برای پایان دادن به جنگ، مردم را خشمگین کرده است.» (1) .

رژیم عراق که برای جبران شکست در عملیات کربلای 5 و کاهش فشار نظامی رزمندگان در شرق بصره، دست به جنگ شهرها زده بود، در این وضعیت، تداوم جنگ شهرها نتیجه ای برای این رژیم در پی نداشت لذا به ناچار دور سوم جنگ شهرها را متوقف کرد. رادیو بی. بی. سی در این باره گفت:

«حملات عراق ممکن است در واقع روحیه مردم را در ایران قوی تر کرده باشد... به همین دلیل است که عراق تصمیم گرفته است اعلام کند که از حمله به شهرهای ایران به مدت دو هفته خودداری می کند.» (2) .

ص: 53

نیروهای ایران از روحیه ای بسیار بالا برخوردارند زیرا می دانند مواضعی را که تصرف کرده اند، خطوط دفاعی سابق عراق در شرق بصره بوده است. یک ژنرال عراق که در جبهه اسیر شده از تشتت و هرج و مرج در صفوف ارتش عراق و روحیه پایین سربازان عراقی سخن می گفت.» (1) .

روزنامه دیلی تلگراف این عملیات را مقدمه عملیات بزرگ تری برشمرده و می نویسد:

«تحلیلگران جنگ معتقدند ایران اینک به حمله بزرگ دیگری نیاز دارد که کار جنگ را پیروزمندانه خاتمه دهد.» (2) .

اهداف عملیات، میزان موفقیت قوای نظامی ایران و نتایج آن عمده ترین مباحثی بود که کارشناسان و صاحب نظران سیاسی و نظامی به آن توجه کردند. از جمله محورهای تحلیل و اخبار رسانه ها و محافل خبری از اهداف عملیات چنین است:

- جداسازی منطقه جنوب کشور عراق از بقیه این کشور.

- جلوگیری از برگزاری اجلاس سران کشورهای اسلامی در کویت.

- اعلام حکومت نیمه جمهوری در مناطق تصرف شده.

- اعلام خطر به حامیان عراق.

- بهره برداری روانی از پیروزی عملیات و ادعای تداوم عملیات انتقامی علیه عراق.

- سقوط صدام.

روزنامه لوماتن دوپاری چاپ فرانسه درباره اهداف ایران از عملیات کربلای 5 نوشت:

«هدف استراتژیک تهران قطعا این است تا منطقه جنوب عراق را از بقیه کشور جدا کند و حداکثر منظور این است که شهر بصره و اطراف آن اشغال شود. در آن صورت نیروهای ایران خواهند توانست با اعلام یک «نیمه جمهوری اسلامی» در خاک عراق، خواستار سقوط صدام شوند.» (3) .

رادیو بی. بی. سی نیز به نقل از مفسران گفت:

ص: 55

«بسیاری از مفسران عقیده دارند که هدف حمله جاری ایران تصرف بصره است، زیرا سقوط بصره از نظر روانی و اقتصادی چنان ضربه بزرگی خواهد بود که صدام حسین به دشواری خواهد توانست آن را تحمل کند.» (1) .

روزنامه کریستین ساینس مانیتور، چاپ امریکا دو هدف عمده برای ایران در صحنه نظامی و سیاسی قائل شده و می نویسد:

«در صحنه نظامی ایران قصد دارد نیروهای خود را در بهترین موقعیت سوق الجیشی برای یک تهاجم همه جانبه علیه بصره قرار دهد و در صحنه سیاسی ایران می خواهد کشورهای اسلامی را از شرکت در اجلاس آینده کنفرانس اسلامی که برای 26 ژانویه (6 بهمن) در کویت برنامه ریزی شده باز دارد.» (2) .

هفته نامه اکسپرس چاپ سوئد با توجه به فرض احتمال سقوط صدام و پیروزی ایران به نقل از یک کارشناس انگلیسی در امور خاورمیانه می نویسد:

«اگر ایران پیروز شود، پس از فشار بر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، به تدریج نوبت اسرائیل خواهد شد. اگر بصره به محاصره درآید و یا سقوط کند بزرگترین ضربه روحی و روانی بر رژیم بغداد وارد خواهد شد و این رژیم میان زمین و آسمان معلق خواهد شد... هیچ چیز به اندازه سقوط صدام حسین نمی تواند موجب وحشت رهبران کشورهای غربی - که این روزها از تزلزل روحی و روانی بغداد نگرانند - شود... اگر ایرانیان به بصره نزدیک تر شوند، وقوع یک سقوط روحی - روانی در بغداد دور از احتمال نیست.» (3) .

کانال 4 شبکه تلویزیونی تجاری انگلیس در تفسیر خود گفت:

«ایران از حملات جاری سه هدف را دنبال می کند، اول اینکه به عراق و حامیان دولت عراق اعلام خطر کند که ایران آماده است عملیات جنگی را ادامه دهد. ایران می کوشد به آنها تفهیم کند که علی رغم حملات عراق به منابع اقتصادی و مسکونی، ایران می تواند

ص: 56

چنین حملاتی را انجام دهد. هدف دوم ایران این است که به حامیان صدام به خصوص کویت، هشدار دهد. ایران می کوشد از برپایی کنفرانس سران کشورهای اسلامی در کویت جلوگیری کند، لذا با این حملات می کوشد جلو برگزاری این کنفرانس را بگیرد. هدف سوم ایران، بهره برداری روانی است تا به همه نشان دهد که ایران توان انجام این حملات را دارد و می تواند در حملات خود مناطقی در داخل عراق را تصرف کند... ایرانی ها اعتقاد دارند که حملات انتقامی ایران باید ادامه یابد.» (1) .

تأکید مفسران و تحلیلگران سیاسی - نظامی بر بصره به عنوان هدف عملیاتی ایران و تأثیرات ناشی از آن عمدتا متأثر از چند موضوع بود:

1 - تبلیغات و اقدامات ایران پس از عملیات فاو مبنی بر تعیین سرنوشت جنگ، لزوما ایجاب می کرد عملیات نظامی ایران به یک هدف استراتژیک منتهی شود.

2 - طرح ریزی و اجرای عملیات در شرق بصره، تحلیلگران ایران و مفسران را بدین باور و نتیجه رساند که هدف ایران بصره می باشد.

3 - آثار ناشی از سقوط بصره در پیروزی سیاسی - نظامی ایران و تبعات آن در سطح منطقه از جمله مسائلی بود که کلیه ناظران را مضطرب و نگران کرده بود. بنابراین تأکید بر بصره به عنوان هدف عملیات و سقوط احتمالی آن، اعلام نوعی هشدار و آماده باش برای مقابله با پیدایش هر گونه حادثه غیرمترقبه تلقی می شد.

فصلنامه فارین آفرز چاپ امریکا در این باره نوشت:

«شش سال پس از شروع جنگ ایران و عراق، واشنگتن با توجه به منافع حیاتی خود در خاورمیانه، اعتراف کرده است که از روند جنگ نگران است. بر اساس ارزیابی های استراتژیک، ایران برنده جنگ است. زیرا ایران کشوری است با 42 میلیون نفر جمعیت که یک انقلاب موفقیت آمیز را همراه دارد و عراق 50 میلیارد بدهی خارجی دارد که از پرداخت آن عاجز مانده است.» (2) .

امریکایی ها نیز در حالی که نسبت به نتایج عملیات نگران بودند به

ص: 57

تدریج برتری قوای نظامی ایران بر عراقی ها را پذیرفتند، طوری که فیلیپ اوکلی سخنگوی وزارت خارجه امریکا گفت:

«اگر جنگ به غرب دریاچه ماهی گسترش یافته باشد، نشان این خواهد بود که نیروهای ایران پس از به دست آوردن پایگاه در غرب شط العرب در ناحیه شلمچه، به تدریج اما مطمئن، وجب به وجب داخل خاک عراق پیش می روند.» (1) .

«اعتماد به نفس» و امید به کسب پیروزی به عنوان عامل برتری روحی - روانی ایران در برابر عراق نکات مهمی بود که محافل سیاسی - نظامی به آن اشاره کردند. یکی از کارشناسان مسائل خاورمیانه می گوید:

«من فکر می کنم که ایرانی ها در مرحله جدیدی از جنگ قرار گرفته اند و به خود اعتماد پیدا کرده اند و این امر در سال 1363 (1985) و احتمالا از سال 1362 (1984) در حملات مجنون و هویزه به چشم نمی خورد. آنها دلیلی نداشتند که فکر کنند قادر به پیروزی می باشند ولی عملیات فاو و مهران در سال گذشته به آنها نشان داد که به این امر قادر می باشند و هم اکنون آنها برای کسب پیروزی عجله دارند.» (2) .

فایننشال تایمز چاپ لندن نیز طی مقاله ای به قلم مایکل فیله در این باره نوشت:

«در هفته های اخیر ایرانی ها به این نتیجه رسیده اند که سرانجام دارند جنگ خلیج فارس به پیروزی می رسند، ایرانی ها عزم خود را جزم کرده اند تا صدام حسین رئیس جمهور عراق را که در سپتامبر 1980 (شهریور 1359) جنگ را آغاز کرده، تنبیه نمایند... اگر چه تجهیزات و جنگ افزارهای عراق به مراتب پیشرفته تر از تجهیزات ایران است ولی اراده دست زدن به تهاجم در عراق وجود ندارد، مدت هاست که محافل غربی بدین نتیجه رسیده اند که بغداد نمی تواند پیروز شود.» (3) .

خبرنگار اعزامی بی. بی. سی به ایران طی گزارشی که از بخش

ص: 58

انگلیسی رادیو لندن منتشر شد، گفت:

«من فکر می کنم کسی در این جنگ پیروز است که دارای اراده است و من فکر می کنم دو عامل در این جهت کاملا به نفع ایرانی ها است: اولین عامل تعهد شگفت انگیز این ملت برای از بین بردن صدام - که در تهران کاملا مانند کارتر، اسرائیلی ها و شیطان بزرگ، امریکا، دیده می شود - می باشد. دومین عامل، امواج عظیم انسانی است که همچون موجی در پی موج دیگر می آیند... احساس اکثریت این است که مردم ایران می خواهند بجنگند و خواهند جنگید تا به نحوی از انحاء صدام حسین را به تسلیم وادارند... اراده مطلقی برای ادامه جنگ در ایران وجود دارد که در قلب آن، اسلام و تشیع وجود دارد و به علاوه طبیعت سخت ایرانی ها.» (1) .

نشان دهنده نگرانی و اضطراب امریکایی ها بود. روزنامه السفیر در این باره نوشت:

«پیروزی های ایران علیه رژیم صدام، باعث شتاب مورفی در سفرش به خاورمیانه شد و از آنجا که مرحله کنونی جنگ ایران و عراق از حساسیت خاصی برخوردار است، دگرگونی حاصل در میدان جنگ مستلزم حضور قوی سیاسی امریکا در منطقه می باشد.» (1) .

با مشخص شدن ابعاد عملیات و ناتوانی عراق در بازپس گیری مناطق تصرف شده، واینبرگر وزیر دفاع امریکا به خبرنگار واشنگتن پست گفت:

«اگر ایران در جنگ خلیج فارس که وارد هفتمین سالش می شود، پیروز شود، این امر برای همه کاملا مصیبت بار خواهد بود. پیروزی ایران امکان دارد که یک پایگاه دریایی در دریای گرم در اختیار شوروی بگذارد و نفت منطقه خلیج فارس را در دسترس آن قرار دهد.»

چند روز بعد رئیس جمهور امریکا (ریگان) بیانیه ای صادر کرد که در آن آمده بود:

«امریکا همچنان مصمم است جریان آزاد نفت از تنگه ی هرمز ادامه یابد. ما همچنین خود را ملزم به حمایت از دوستانمان در خلیج فارس که پیوندهای عمیق و دراز مدت با آنها داریم، می دانیم. ادامه این نبرد خونین موجب نگرانی عمیق امریکاست. این جنگی است که نه تنها منابع استراتژیک امریکا را بلکه ثبات و امنیت دوستان امریکا را در منطقه تهدید می کند. ما گسترش جنگ را به عنوان تهدیدی علیه منافع خود و دوستانمان در منطقه تلقی می کنیم.» (2) (3) .

ص: 60

تأکید بر «ثبات امنیت منطقه و حمایت از کشورهای دوست امریکا» در بیانیه ریگان، ارسال پیام آشکار به ایران و همچنین شوروی تلقی می شد، زیرا ضمن اینکه تحرکات و اقدامات سیاسی - نظامی ایران «منابع استراتژیک امریکا» را تهدید می کرد، به گمان امریکایی ها روس ها می توانستند به گونه ای مؤثر از حوادث و رخدادهای ناشی از تلاش های ایران بهره برداری کنند. (1) .

موضع گیری جدید امریکا در واقع متأثر از تغییر چهره جنگ و اوضاع منطقه بود که بر اثر شکست سیاست های پیشین امریکا و پیروزی ایران در عملیات کربلای 5 حاصل شده بود. (2) .

اظهارات شولتز وزیر خارجه امریکا نیز مؤید تغییر سیاست امریکا و اصرار بر اجرای آن بود. وی در کمیته روابط خارجی سنای امریکا گفت:

«ما علاقه مندیم که این جنگ از طریق مذاکره پایان پذیرد... هیچ گونه چشم اندازی برای پیروزی عراق وجود ندارد... پیروزی ایران در این جنگ فاجعه ای برای علائق امریکا در زمینه سیاسی و نفت در خاورمیانه به حساب می آید.» (3) .

ص: 61

وزیر خارجه امریکا درباره علت ارسال اسلحه به ایران نیز گفت:

«علائق متعدد در منطقه، انگیزه روشنی برای بهبود روابط با ایران به دست می دهد و همان گونه که می دانید ما نشانه ای از مقاصد خود را به صورت اجازه صدور اسلحه به آن کشور متجلی ساختیم، اما این علامت نتوانست پاسخ قابل قبولی را از سوی ایران باعث شود و هرگز تکرار نخواهد شد.» (1) .

در واقع بخشی از اظهارات شولتز پاسخ به مصاحبه آقای هاشمی رفسنجانی محسوب می شد. به گمان شولتز آنچه که از سوی ایران انجام گرفته است نه تنها در چارچوب سیاست های امریکا معنا و مفهوم ندارد بلکه با منافع امریکا نیز مغایرت آشکار دارد.

در عین حال جمهوری اسلامی ایران همچنان امیدوار بود که علاوه بر عادی سازی روابط با امریکا، با پیشقدم شدن امریکا و تأمین نظرات ایران، اقدامات جدی برای خاتمه بخشیدن به جنگ، با حذف صدام، انجام گیرد. آقای هاشمی یک روز پس از اظهارات شولتز در کمیته روابط خارجی سنای امریکا، در مصاحبه مطبوعاتی با رسانه های داخلی و خارجی ضمن تحلیلی، مشکل اصلی امریکا را «درگیری جناحی در داخل» و «عدم شجاعت ریگان در اتخاذ تصمیم» ارزیابی کرد.

در هر صورت، سیاست جدید امریکا متأثر از عوامل متعددی بود که عمدتا ناشی می شد از شکست ماجرای مک فارلین و عدم تمایل امریکا به ادامه و تکرار آن، ضرورت دلجویی از عراق و اعراب که عمیقا به سیاست های امریکا مظنون و بی اعتماد شده بودند و مهم تر از همه رقابت با روس ها که طی این روند فرصت را غنیمت شمرده با ارائه پیشنهاد صلح، محور تلاش های دیپلماتیک برای پایان بخشیدن به جنگ قرار گرفتند.

این رابطه در تغییر موازنه سیاسی - نظامی در منطقه خلیج فارس و خاورمیانه به سود امریکا، مواضع و رفتار شوروی را در برخورد با ایران و عراق و امریکا عمیقا تحت تأثیر قرار دارد که بخشی از نشانه های آن در برخورد تبلیغاتی روس ها علیه ایران و تجهیز و تقویت عراق، ظهور کرد.

در عین حال شوروی با توجه به شکست سیاست پنهانی امریکا برای برقراری رابطه با ایران و به دست گیری ابتکار عمل در جنگ ایران و عراق، علی رغم موضع گیری و تشدید فشار علیه ایران، یک هیئت اقتصادی به ریاست کنستانتین کاتاشف رئیس کمیته دولتی روابط اقتصاد خارجی شوروی به تهران اعزام کرد. آقای هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس شورای اسلامی در ملاقات با کاتاشف از مواضع شوروی در برخورد با ایران به ویژه حمایت شوروی از عراق انتقاد کرد:

«متأسفانه مسئولین کشور شما به ادله ای که برای ما قابل قبول نیست، به گونه ای دیگر عمل می کنند. شما با توجه به اینکه می دانید عراق کشور متجاوزیست چرا او را تقویت می کنید تا برای ناتوان کردن یک کشور شدیدا ضد امپریالیستی تلاش کند؟ شما که می بینید عراق برخلاف تمام موازین بین المللی عمل می کند، چطور به او کمک می کنید تا به انقلاب مردمی و ضد امپریالیستی ایران صدمه وارد کند؟» (1) .

آقای هاشمی در ادامه با اشاره به مواضع تبلیغاتی شوروی علیه ایران اظهار کرد:

«متأسفانه در رابطه برخورد اخیر ما با امریکا، شما در رسانه های جمعی خودتان این مسئله را به گونه ای مطرح کردید که گویا ایران به خواست امریکا می خواهد جنگ را طولانی کند، حال آنکه حق این بود که شما در رسانه هایتان از این حرکت ما به عنوان یک پیروزی بزرگ از یک کشور جهان سوم یاد می کردید.» (2) .

همچنین رئیس جمهور در ملاقات با این هیئت ضمن اشاره به

ص: 63

مواضع ایران در مسئله افغانستان و مشکلاتی که شوروی با تداوم حضور نظامی در این کشور، درگیر آن شده است، اظهار کرد:

«ما در رابطه با افغانستان که مسئله شماست، حاضر شدیم همکاری کنیم تا این کشور به صورت مستقل باقی بماند و غربی ها در آنجا حاضر نباشند، این مسئله را دوستانه مطرح کردیم و نمی خواهیم یک حرکت سیاسی انجام دهیم، اما شما با حضور نظامی تان در آنجا، متأسفانه کار را گره می زنید.» (1) .

تداوم تیرگی در روابط سیاسی ایران و شوروی به ادامه حملات تبلیغاتی دو کشور علیه یکدیگر منجر شد. به ویژه در وضعیتی که عراق به شهرها و مراکز غیرنظامی، تأسیسات صنعتی و آب و برق کشور حمله می کرد، افزایش حمایت شوروی از عراق این گمان را تقویت می کرد که در چنین شرایطی اقدامات عراق با هماهنگی و حمایت شوروی انجام می پذیرد. همین امر جو تبلیغاتی داخل کشور را علیه شوروی تشدید می کرد و آنها نیز برای توجیه اقدامات و سیاست های خود در حمایت از عراق، اقدام به موضع گیری می کردند. روزنامه ایزوستیا چاپ شوروی در مقاله ای تحت عنوان مقایسه عجیب می نویسد:

«بسیاری از بلند پایگان ایران در اعلامیه هایشان به دشمنی با کشور ما ادامه می دهند. آنها علنا در مورد سیاست اتحاد شوروی قضاوت کرده و سعی می کنند رفتار این کشور در قبال ایران را جابرانه توصیف نمایند.» (2) .

شوروی در چنین شرایطی با توجه به وضعیت نامساعد عراق، برای حفظ منافع خود در منطقه و منفعل کردن ایران و همچنین رقابت با امریکا، با تأکید بر «ضرورت پایان جنگ» سیاست خارجی و تبلیغاتی نسبتا فعال و گسترده ای را در پیش گرفت. سفیر شوروی در کویت طی مصاحبه ای با الوطن حمایت شوروی از عراق را اعلام کرد:

«ما در جهت پایان فوری جنگ بر اساس عدم پیروزی یک طرف و شکست طرف دیگر و حفاظت از موجودیت دو کشور تلاش می کنیم.

ص: 64

... ما در مذاکرات دو جانبه با طرفین جنگ، تلاش های گسترده ای را در جهت متقاعد کردن آنان برای توقف جنگ مبذول داشتیم. ما در مذاکراتمان با تمام کشورهای جهان از جمله امریکا مسئله پایان دادن به جنگ ایران و عراق را مطرح کردیم و گام های مشترکی در این زمینه برداشتیم، اما واشنگتن به ویژه پس از ارسال محموله های سلاح به ایجاد راه حلی برای توقف جنگ کمک نکرده است.» (1) .

تنها سه روز پس از آغاز عملیات کربلای 5 و پیشروی رزمندگان در منطقه شرق بصره، شوروی ها دوباره بر موضع جدید خود تأکید کردند:

«اتحاد شوروی با دعوت به پایان دادن به جنگ ایران و عراق معتقد است که مسائل مورد اختلاف میان دو کشور باید پشت میز مذاکرات سیاسی حل شود نه در میدان نبرد... دولت شوروی آماده است با هر گونه مساعی شرافتمندانه و سازنده جهت متوقف کردن این جنگ طولانی به اجرای راه حل های مسالمت آمیز کمک همه جانبه نماید.» (2) .

همچنین سفیر شوروی در سازمان ملل طی مصاحبه ای به نکته ای اشاره کرد که بیانگر ماهیت تلاش های به ظاهر صلح طلبانه شوروی بود و نوعی هشدار به ایران ارزیابی می شد. (3) وی در این مصاحبه گفت:

«تا زمانی که ایران معتقد باشد می تواند از طریق نظامی بر عراق چیره شود، مسکو روش خود را تغییر نخواهد داد... مسکو

ص: 65

هیچ گونه تردید برای تأمین اسلحه عراق به خود راه نمی دهد.» (1) .

شوروی فروش سلاح به عراق و تجهیز این کشور را به نحو آشکاری از سر گرفت. هسته اصلی سیاست جدید شوروی حمایت از عراق بود و پیش بینی می کردند که در چارچوب این تلاش قادر خواهند بود با گسترش و تحکیم روابط با عراق، ایران تحت فشار قرار دهند و بدین طریق با به دست گیری ابتکار عمل در جنگ ایران و عراق اوضاع را به سود شوروی در برابر امریکا تثبیت نمایند. اظهارات مسئول سیاسی امور خاورمیانه در حزب کمونیست شوروی، بخشی از ماهیت و اهداف شوروی را آشکار می سازد:

«شوروی ارسال سلاح به عراق را به خاطر بازگرداندن موازنه نظامی و سیاسی میان ایران و عراق از سر گرفت و نه به خاطر اینکه جنگ ادامه یابد. ایرانیان امیدهای زیادی به برتری قدرت نیروی انسانی خود دارند و ممکن است این برتری در توازن نظامی اخلال وارد آورد و از این رو شوروی ارسال سلاح به عراق را آغاز کرده است و این کار همچنان ادامه دارد. تجهیز مجدد عراق به سلاح توسط شوروی تمایل این کشور جهت برقراری آتش بس میان طرفین را نشان می دهد. ما این نظر را از طریق کانال های دیپلماتیک به مقامات ایرانی رسانده ایم و در سال گذشته میلادی به هنگام مسافرت یک هیئت اقتصادی ایرانی، طرح شوروی برای پایان دادن به جنگ را با آنان در میان گذاشتیم.» (2) .

بمباران تهران، متعاقب تشدید جنگ شهرها، موجب گردید به مواضع و اقدامات شوروی در حمایت از عراق و تناقض آن با ادعای صلح طلبی شوروی، انتقاد و حمله شود. طوری که هاشمی رفسنجانی در خطبه نماز جمعه گفت:

«شما ببینید شوروی که داعیه صلح طلبی دارد، امروز چه خبر است، شهرهای ما را می زند این موشک ها را که عراق در یک روز می تواند 10 تا 15 تای آنها را شلیک کند، اینها را کی (به عراق) می دهد؟ ما که می دانیم شوروی ها اینها را می سازند، ما که می دانیم این

ص: 66

میگ های 25 که از ارتفاع بالا می آیند و بمب می اندازند، از اسلحه های استراتژیک شوروی است که اگر او اجازه ندهد، اینها نمی آیند.» (1) .

امام خمینی نیز در دهه فجر به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی با حمله به ابرقدرت ها به ویژه امریکا به عنوان رأس همه مفاسد و شوروی و فرانسه که بیشترین امکانات تهاجم به شهرها را اعم از موشک، بمب و هواپیما در اختیار عراق گذاشته اند، فرمودند:

«مردم ما و ملت های جهان آنان را در این جنایت ها و خیانت ها سهیم می دانند.» (2) .

ص: 67

عملیات تکمیلی کربلای 5 (1) .

31 عاشورا و 7 ولی عصر (عج) نیز در جناح این دو لشکر اقدام به تصرف مواضع هلالی شکل و زدن خاکریز در جناح خود کنند.

پس از آغاز تک، لشکر 14 موفق به تصرف چهارراه شلمچه شد و لشکر 8 نیز با تصرف دو قرارگاه دشمن، از نهر جاسم عبور کرد، سپس با الحاق لشکر 8، و لشکر 14 منطقه تصرف شده تأمین گردید. در جناح راست لشکر 8، لشکر 31 دو موضع هلالی دشمن را تصرف کرد و لشکر 7 با احداث خاکریز، جناح لشکر 31 را تأمین کرد. عملیات در روز نیز ادامه یافت و نیروهایی از لشکرهای 7 و 31 به اتفاق توانستند دو موضع هلالی دیگر را تصرف کنند.

بدین ترتیب اهداف مرحله اول عملیات تأمین شد و 140 تن از نیروهای دشمن اسیر شدند.

دشمن در همان روز اول عملیات اقدام به سه پاتک کرد و دو بار از سلاح شیمیایی استفاده نمود و برای ممانعت از پیشروی بعدی نیروهای خودی، خطوط 500 و 1000 را با سه تیپ پیاده و مکانیزه تقویت کرد.

مرحله دوم عملیات در تاریخ 6 / 12 / 1365 با 12 گردان از لشکرهای 8، 14، 17، 105 و 32 آغاز شد.

در این مرحله از عملیات به علت هوشیاری دشمن و اقداماتی که برای تقویت خطوط انجام داده بود و همچنین پیچیدگی زمین و فشار دشمن، در جناح چپ منطقه عملیاتی موفقیتی به دست نیامد، لیکن در محور راست، لشکرهای 8، 32 و 14 پیشروی کردند.

علاوه بر مشکلات یاد شده وضعیت نامساعد هوا و گلی بودن زمین منطقه، مانع از تردد و پشتیبانی مناسب نیروهای عمل کننده می شد گر چه تردد با خودروهای شنی دار امکان پذیر بود، لیکن محدود بودن تعداد این وسیله، مانع از جابه جایی و پشتیبانی در حد ضرورت بود.

پس از مرحله اول و دوم عملیات و آشنایی بیشتر با زمین منطقه و نقاط قوت دشمن، برای ادامه عملیات، محور چپ (چهار ضلعی نخلستان) به دلیل مشکلات و موانعی که برای پیشروی داشت، حذف

ص: 70

شد و تلاش عمده برای دستیابی به خط 1000 و 1500 مد نظر قرار گرفت.

مرحله سوم عملیات در تاریخ 9 / 12 / 1365 با 9 گردان از یگان های 27، 25، 8 و 44 آغاز شد. در این مرحله لشکر 27 موفق به تصرف یکی از مستحکم ترین قرارگاه های دشمن در منطقه شد. سایر یگان ها نیز موفقیت هایی کسب کردند، لیکن پاتک های متوالی و مقاومت دشمن در برخی محورها مانع از تصرف کامل منطقه و تأمین آن شد و تنها قسمتی از خط 500 دشمن در اختیار نیروهای خودی قرار گرفت.

چهارمین مرحله عملیات در تاریخ 11 / 12 / 1365 به اجرا درآمد، در این مرحله قرار شد پس از تأمین خط 1000، بلافاصله با استفاده از نیروی زرهی، با عبور از یگان های عمل کننده، پیشروی ادامه یابد. نیروهای عمل کننده در این مرحله توانستند حدود ساعت 3 بامداد به خاکریز 1000 برسند، لیکن مقاومت و پاتک های متوالی دشمن و آتش انبوه، آن هم قبل از روشن شدن هوا، مانع از تأمین اهداف شد.

در این مرحله تنها لشکر 41 توانست با استفاده از نیروی زرهی در کنار کانال پرورش ماهی، به دلیل وضعیت مناسب زمین، پیشروی کند و خود را به هلالی سوم برساند.

پس از این مرحله بار دیگر (تا 13 / 12 / 65) تلاش هایی انجام گرفت، لیکن وجود موانع دشمن (مین، سیم خاردار) و اجرای آتش شدید، مانع از پیشروی، الحاق، پاک سازی، احداث خاکریز و در نتیجه عدم دستیابی کامل به اهداف موردنظر شد. لذا الحاق در خط 1000 انجام نگرفت و مناطق آزاد شده در پشت خط 500 تثبیت گردید.

از نیروهای دشمن را نیز اسیر کردند. همچنین نگاهی به نتایج ده شبانه روز درگیری، میزان موفقیت رزمندگان در عملیات تکمیلی کربلای 5 را نشان می دهد:

1 - تکمیل و ترمیم خط پدافندی خودی در نهر جاسم.

2 - توسعه و تثبیت نهایی سرپل منطقه غرب نهر جاسم و پیشروی به سوی کانال زوجی.

3 - تصرف مجدد سرپل کانال ماهی و گرفتن جناح اساسی از دشمن.

4 - حضور مؤثر و تهدید منطقه استراتژیک شرق کانال زوجی.

5 - انهدام بخش وسیعی از امکانات و نیروهای دشمن.

ص: 72

عملیات کربلای 8 (1) .

جایگزینی کادرهای عملیاتی شهید و مجروح سپاه به فوریت و آسانی امکان پذیر نباشد به خصوص آنکه سپاه در گذشته هیچ گاه امکان گسترش مدنظر خویش را نیافته بود.

ب) دشمن و بازسازی نیرو

در حالی که اردوی خودی با کمبود نیرو مواجه بود، ارتش عراق از هفته دوم عملیات کربلای 5، پس از عقب نشینی به غرب نهر جاسم تلاش فراوانی برای بازسازی یگان ها و جایگزینی امکانات منهدم شده به کار گرفت.

با انتقال افسران از عقبه ها و پادگان ها به مناطق عملیاتی و کوتاه کردن آموزش ها اقدام به جایگزینی افسران کرد. همچنین با احضار متولدان سال 1969 و باقی مانده متولدان سال 1968 و آموزش سریع 45 روزه آنها و گرفتن نیرو از شهربانی و یگان های غیردرگیر، اقدام به جایگزینی نیروهای سرباز و درجه دار کرد.

افزون بر این، با بازسازی آن دسته از امکاناتی که قابل بازسازی و تعمیر بود و با جایگزینی امکانات جدید، تقریبا همه امکانات از دست داده را جایگزین کرد.

در مجموع در زمان آغاز عملیات کربلای 8، دشمن تا حدود 70 درصد یگان های ضربه دیده خود را از جنبه کمی بازسازی کرده بود.

ج) تسلیم زمین

ارتش عراق علاوه بر اقداماتی که برای بازسازی یگان های خود در نظر گرفت، با سرعت و در کمترین زمان، بیشترین استحکامات را در منطقه ایجاد کرد. به طوری که در فاصله حدود 5 کیلومتری بین نهر جاسم تا کانال زوجی، 7 تا 10 خط پدافندی متوالی تشکیل داد.

همچنین پلی جدید روی کانال زوجی و جاده ها و سیل بندهای جدید در اطراف کانال پرورش کانال پرورش ماهی احداث کرد.

ضمنا دشمن با نزدیک کردن خاکریز خط تماس خود با خاکریز

ص: 75

نیروهای خودی، همه تحرکات رزمندگان اسلام را زیر نظر گرفت و با ایجاد خطوط متوالی تلاش کرد از برداشتن گام های بلند در پیشروی و نیز مانور زرهی پیشگیری کند.

دوم عملیات پیشروی میسر نشد و تلاش های خودی صرف مقابله با پاتک های دشمن و حفظ دستاوردهای مرحله اول شد.

سیل بند غربی کانال ماهی و محور فدک بود. گر چه دشمن در این پاتک ها به نتایج مهمی دست نیافت، اما علاوه بر انهدام نیروهای خودی و گرفتن توان آنها، از تجدید قوای رزمندگان مانع شد و به نقاط ضعف و قوت جبهه خودی پی برد.

سرانجام پس از چهار شبانه روز جنگ سنگین در منطقه ای پیچیده و پر از موانع و استحکامات که برخی رزمندگان ناچار به جنگ تن به تن با نیروهای دشمن شدند، خط حمزه (خط 1000) تثبیت شد و تصمیم به پایان عملیات گرفته شد.

لشکرهای 27 حضرت رسول (ص) و 31 عاشورا شروع شد.

تاکتیک دشمن در پاتک و بازپس گیری مواضع، مبتنی بر اصل پذیرش انهدام وسیع بود که با استفاده از فرماندهی و یگان های زبده ارتش عراق، همراه با اجرای تک شیمیایی و آتش تهیه سنگین و تداوم تک انجام شد. با وجود مقاومت نیروهای خودی، دشمن در پوشش آتش شدید، نیروهایش را به پشت خاکریز خودی رسانده، به داخل مواضع آنها رخنه کرد و تا پیش خاکریز خودی رسانده، به داخل مواضع آنها رخنه کرد و تا پیش از ظهر روز 22 / 1 / 66 نیروهای خودی را به مواضع قبل از عملیات کربلای 8 عقب زد.

هدایت کلی پاتک به عهده فرمانده سپاه گارد جمهوری عراق بود و وزیر دفاع عراق (عدنان خیرالله) با حضور در منطقه، از نزدیک بر این عملیات نظارت می کرد.

بیش از 80 فرمانده گروهان وجود داشت.

در عملیات کربلای 8 حدود 260 تن از نیروهای دشمن اسیر شدند که در بین آنها 2 سرهنگ ستاد، 5 سرگرد و تعداد زیادی افسر و درجه دار بود. با توجه به اینکه تنها 31 گردان خودی در این عملیات به کار گرفته شده بود، خسارت فوق العاده ای به نیروهای دشمن وارد گردید.

ص: 81